W Polsce, czyli gdzie? - CSW Zamek Ujazdowski

Pomysł, a w każdym razie wstępna koncepcja wystawy, zrodziła się trzy lata temu, kiedy Wojciech Krukowski dyrektor Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski zaproponował kuratorce Bożenie Czubak przygotowanie ekspozycji. Jej temat ogólnie odnosić się miał do polskiej współczesności i samookreślenia Polaków w momencie szczególnym: wstępowania do Unii Europejskiej. Obecnie prezentowana wystawa wpisuje się w zupełnie inny kontekst polityczny, bo bez wątpienia w kontekście współczesnej sytuacji politycznej należy ją czytać. Nasza obecność w Unii stała się faktem i nie budzi już większych emocji, co najwyżej w zakresie kolejnych „popisów” naszych eurodeputowanych. Natomiast codzienność życia w kraju emocje budzi, i to niemałe. Szkoda, że tylko negatywne. Niekończąca się kampania wyborcza, festiwal komisji sejmowych i kolejna odsłona teczkomanii powodują, że na każdym niemal kroku musimy się określać - czy jesteśmy za, czy przeciw. Jeśli zachowujemy obojętność wobec tego, co dzieje się na naszej scenie politycznej to w wyniku znużenia pieniactwem „reprezentantów narodu”, a nie dlatego, że kraj jest nam obojętny. W sytuacji, gdy mamy być przymusowo uczeni patriotyzmu, a o emigracji myślą nie tylko ci, którzy nie bardzo mają z czego żyć, ale także intelektualne elity, którym kiedyś wyjazd z Polski nawet przez myśl by nie przeszedł, a obecnie coraz częściej w kraju czują się nie u siebie, zastanawiamy się: W Polsce, czyli gdzie?

W jaki sposób reaguje na tę sytuację sztuka współczesna? Jak widzi Polskę w kontekście kulturowym, geograficznym, historycznym, politycznym i narodowym? W jakie relacje wchodzi z przestrzenią, w której powstaje? Co wytycza granice jej terytorialnej tożsamości? Do jakich tradycji, symboli, stereotypów się odwołuje, podejmując lub przemilczając kwestię swej lokalizacji? 

Wystawa przygotowana przez Bożenę Czubak to ponad 300 dzieł kilkudziesięciu artystów. Podzielić je można na dwie grupy, które wchodzą ze sobą w dialog, i wzajemnie się interpretują. Pierwszy zbiór prac to powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym obrazy i fotokolaże, drugi to prace twórców współczesnych. To szczególne zestawienie stworzone zostało przez kuratorkę, która uważa, że te dwa momenty historyczne Polski, obecny - chwilę po wejściu do UE i ten z lat 20. i 30. chwilę po odzyskaniu niepodległości, są do siebie podobne. A przynajmniej generują podobne postawy artystyczne, odnoszące się patriotyzmu, dumy narodowej, tradycji i historii. W obu przypadkach artyści, jeśli poruszają w pracach tematy aktualne, to przede wszystkim czują się obywatelami kulturalnej, intelektualnej Europy czy wręcz świata, odczuwając problemy i zagrożenia mające szerszy niż tylko polski zasięg. Wojny, terroryzm, cenzura, brak tolerancji, nacjonalizm, antysemityzm, islam, katolicyzm, polityka - te zagrożenia zajmowały i zajmują artystów bardziej niż drobne, polskie interesy. Tak było kiedyś i tak, zdaniem Bożeny Czubak, jest teraz. Twórcy miejsce Polski widzą w szerszym kontekście, dalecy od ksenofobicznego zachłystywania się partykularnymi interesami. Czy to postawa sprzeczna z patriotyzmem? A może to właśnie jest patriotyzm i postawa obywatelska. Jak my to widzimy, każdy z nas widzów wystawy? Czy trzeba aż trzystu dzieł, abyśmy odpowiedzieli sobie na pytanie, gdzie każdy z nas widzi miejsce Polski? Czy w ogóle potrafimy jednoznacznie na nie odpowiedzieć? I czy chcemy, czy nas to interesuje?

Wystawa w CSW wymyka się jednoznacznym recenzjom. Niewątpliwie jest dużą ekspozycją problemową, i to mierzącą się z problemem niełatwym. Mało ostatnio możemy oglądać takich pokazów, być może dlatego, że politycy coraz częściej zaglądają do galerii i nie zawsze wszytko im się podoba. Choćby ze względu na rzadkość takich prezentacji koniecznie należy zauważyć tę w CSW. Inną kwestią jest czytelność jej narracji. Wiele tu prac i wątków, mogących sprawiać wrażenie nadmiaru. Czy widzowie płynnie je dekodują? Trudno powiedzieć. To nie jest ekspozycja łatwa w odbiorze, ale warto zdobyć się na wysiłek.