Patrzenie na męskość to zadanie niełatwe. Bo jak przyglądać się zjawisku, które przez stulecia uznawano za coś oczywistego i w swej oczywistości niemal przezroczystego? Jak prowadzić refleksję o roli, która przez pokolenia nie podlegała dyskusji? Czy wzorzec ten ulega przemianom, czy ciągle tkwimy w zaklętym kręgu dawnych wyobrażeń o męskiej hegemonii? Czy uważne przypatrywanie się zmieniającym oczekiwaniom wobec mężczyzn pozwoli nam na przepracowanie trudnego dziedzictwa i umożliwi przepisanie historii kultury i czy w ogóle da się rozbroić toksyczne archetypy determinujące ideał męskiego panowania? I czy ostatecznie pytania o męskość mogą pomóc w rozumieniu współczesnych zmian społecznych i politycznych?
Wiemy, jak mówić o rasie, gdy mowa o ludności kolorowej, wiemy, jak mówić o seksualności, gdy mówimy o osobach LGBT, wiemy, jak mówić o genderze, gdy mowa o kobietach, ale mówić o heteroseksualnym białym mężczyźnie jest wciąż niezwykle trudno – twierdził Michael Kimmel, przywołany niedawno przez Wojciecha Śmieję w jego książce Po męstwie.
Dyskusja nad współczesną męskością w przestrzeni sztuk wizualnych dopiero się zaczyna. Wystawa „Zamek na piasku” jest eksperymentalnym polem, w którym artyści i kuratorzy przyglądają się tym napięciom, próbując odnaleźć język mówienia o momencie zmiany – przekraczania stworzonych w przeszłości modeli funkcjonowania mężczyzny w zbiorowości i poszukiwania dla niego nowego miejsca.
– Tradycyjny patriarchalny model funkcjonowania zachodnich społeczeństw trzeszczy w posadach. Wznoszony przez wieki warowny gmach męskiego przywileju nie stanowi już trwałej zapory, a jego mury przepuszczają coraz więcej, otwierając się na przestrzenie krytycznego i autokrytycznego namysłu. Nawet w dobie konserwatywno-patriarchalnego zwrotu w globalnej polityce, męskość nie jest w stanie utrzymać swojego dotychczasowego znaczenia, a przyjmowanie desperackich defensywnych pozycji i snucie marzeń o rekonstrukcji dawnych porządków, jest tego procesu najdobitniejszym przykładem – piszą kuratorzy.
Nie ma już jednej męskości – pojęcie to pojawia się już tylko w liczbie mnogiej, a zbiór opowieści o współczesnym mężczyźnie coraz bardziej się poszerza. Wystawa „Zamek na piasku” pozwala wybrzmieć części głosów, które snują opowieść o męskim podmiocie. Przepracowuje mityczne wyobrażenia o zdobywcach, wojownikach, opancerzonych ciałach, nie odwracając się od płynnych tożsamości i cielesności delikatnej i naznaczonej traumą. Artyści przyglądają się męskościom z perspektywy cielesności i seksualności, emocjonalności, wychowania, relacji międzyludzkich, pracy i kryzysów.
Na wystawie zobaczymy m.in. wideo „Łzy szczęścia” Oskara Dawickiego z muzyką Pawła Mykietyna, obrazy Kamila Kukli i Piotra Gromniaka oraz instalację dźwiękową Michała Zawady wykorzystującą nagrane w dzieciństwie taśmy rejestrujące dziecięcą codzienność, przesyłane do matki przebywającej za oceanem. Kwestię roli ojca podejmie Andrzej Tobis w kolejnej odsłonie swojego kontynuowanego od lat, wspaniałego cyklu „A-Z (Gabloty edukacyjne)”. Fotografia „der Vater / ojciec” przedstawiająca niszczejący mural z zarysem sylwetki mężczyzny i dziecka, może być odczytywana jako metafora erozji tradycyjnego modelu ojcostwa. Marcin Dudek pokaże instalację „Trans Hooligans”, podejmującą krytyczny dialog z subkulturą, z którą sam był związany i ukazującą jej niewypowiedziane aspekty: przemoc, rasizm, kult ciała i bezrefleksyjność wobec rzeczywistości. Spośród prac znakomitego fotografa Michała Łuczaka, kuratorzy wybrali na wystawę m.in. zdjęcia z cyklu „Extraction”, gdzie ciała górników pokryte węglowym pyłem są nie tylko symbolem siły i statusu, ale i przedmiotem eksploatacji. Eksploracja ziemi staje się tu nie tylko procesem geologicznym, ale również tożsamościowym – wydobywanie węgla zostawia trwały ślad w pokładach skalnych i ciałach mężczyzn. Jednak w obliczu odchodzenia od górnictwa ta forma tożsamości ulega erozji. Zdjęcia Łuczaka to współczesne rozwinięcie motywu podejmowanego m.in. przez klasyka polskiej fotografii Jerzego Lewczyńskiego, którego pracę „Nieznany” z 1959 roku również będzie można zobaczyć na wystawie.
Fotografia u góry: Michał Łuczak, Kopalnia Węgla Kamiennego Murcki-Staszic z cyklu Wydobycie, 2017
Piotr Gromniak, Grzybienie, 2024
Andrzej Tobis, 36 5 (3.A) der Vater / ojciec, z cyklu A-Z (Gabloty edukacyjne), wydruk, dedykowana gablota, 2011