Turonie, niedźwiedzie, dziady i inne maszkary to bohaterowie widowisk kolędniczych praktykowanych w okresie Bożego Narodzenia. Ich barwne kostiumy, niezwykłe maski i rekwizyty będzie można oglądać na nowej wystawie w Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu. Odtworzone zostaną pochody kolędnicze z Dolnego Śląska, Małopolski, Górnego Śląska i Śląska Opolskiego. Ekspozycję wzbogacą zapisy dźwiękowe i filmowe przenoszące widza w sakralno-magiczny świat kolędniczego teatru obrzędowego.
Tradycja rytualnego składania życzeń przez kolędników w okresie Bożego Narodzenia, Nowego Roku oraz ostatków była szeroko praktykowana w minionych stuleciach aż do początku XX wieku. Fundamentem tego swoistego teatru była magia i głęboko zakorzenione wierzenia religijne, które dodawały każdemu obrzędowi głębszego wymiaru.
Dopełniały go elementy lokalnego folkloru: gwara, muzyka, pieśni i strój. „Wszystko to sprawiało, że teatr obrzędowy żywo oddziaływał na uczestników, wciągając ich w magiczny świat dawnych wierzeń i tradycji. Przypominał o związku człowieka z naturą i cyklicznością życia, a występy kolędników nie były jedynie odświętną formą spędzania czasu, ale też duchowym przeżyciem, pozwalającym na komunikację z przodkami, duchami i siłami natury” – tłumaczy kuratorka wystawy Dorota Jasnowska.
Przez wystawę poprowadzi widzów chronologia roku obrzędowego. Pokazany zostanie pochód mikołajów, taki jak te, które już na początku grudnia odbywały się w Istebnej w Beskidzie Żywieckim, a także przedstawione będą bandy mikołajowe z Łąki koło Pszczyny. Każda miejscowość celebrowała bowiem odmienny wariant obrzędu, ale cel był wspólny – zwycięstwo dobra nad wyganianym ze wsi złem.
Integralną częścią obchodów Bożego Narodzenia było m.in. chodzenie z gwiazdą oraz chodzenie z szopką, dlatego na wystawie nie mogło zabraknąć kolorowych gwiazd kolędniczych oraz szopek z Dolnego i Górnego Śląska Dolnego, w tym wykonanych przez znanego rzeźbiarza, twórcę szopek i masek obrzędowych Jerzego Hulkę z Łękawicy koło Żywca.
Prezentowane będą maski i kostiumy maszkar, które według dawnych wierzeń były uosobieniem sił magicznych. Wśród maszkar zwierzęcych widzowie zobaczą m.in. turonie, symbolizujące zdrowie, tężyznę fizyczną i płodność. W ich towarzystwie często pojawiali się mężczyźni w przebraniach dziadów lub innych niezwykłych postaci, których maski i stroje również będą częścią ekspozycji.
Draby noworoczne to ciekawy zwyczaj praktykowany na Dolnym Śląsku. Z życzeniami pomyślności i powodzenia przychodziły one do domów w postaci przebierańców w charakterystycznych słomianych strojach, które będzie można zobaczyć na wystawie. Nie zabraknie też strojów dziadów noworocznych z Żywiecczyzny. W okolicach Żywca duże grupy jukaców do dziś odgrywają spektakularne widowiska. Zwyczaj ten wpisany został na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Znalazł się również na niej zwyczaj wodzenia niedźwiedzia, celebrowany w czasie kończących karnawał ostatków, zwanych też zapustami. Wodzenie niedźwiedzia z Opolszczyzny zostanie pokazane na wystawie obok grupy obrzędowej combrów z górnośląskiej wsi Świbie. W niej główną postacią wśród przebierańców, poza niedźwiedziem, jest wielbłąd – w gwarze śląskiej zwany kamelą.
„Warto zanurzyć się w wykreowaną na wystawie magię, aby chociaż na chwilę uwierzyć w siłę ludzkiej wyobraźni i sprawczość gestów, słów, dźwięków, masek i strojów. Tymi narzędziami teatralnej i obrzędowej ekspresji polski folklor posługuje się w sposób fenomenalny” – zachęca Elżbieta Berendt, kierowniczka Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu.
Prezentowane zabytki pochodzą ze zbiorów: Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Śląska Opolskiego, Muzeum Miejskiego w Żywcu oraz Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu.
Kuratorka: Dorota Jasnowska
Fotografia u góry: Grupa kolędnicza, okolice Wińska, Dolny Śląsk, 2. poł. XX w., fot. A. Czyżowicz, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu
Dziady Noworoczne, 44. Przegląd Zespołów Kolędniczych i Obrzędowych „Żywieckie Gody 2013”, fot. W. Kasperek, z kolekcji prywatnej
Maszkary kolędnicze, 1. poł. XX w., Dolny Śląsk, fot. E. Witecki, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu
Wodzenie niedźwiedzia, Daniec, okolice Opola, 1966, fot. J. Rakowski, ze zbiorów Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu
Grupa kolędnicza, Dolny Śląsk, 1971, fot. E. Witecki, ze zbiorów Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu