Od 30 października w Gabinecie Fotografii Muzeum Narodowego w Warszawie można zobaczyć fotografie z 2. połowy XIX i początku XX wieku przedstawiające wieś oraz jej mieszkańców. Pokaz w Gabinecie łączy się tematycznie z trwającą w Muzeum wystawą „Józef Chełmoński”. Zapraszamy do odszukiwania na fotografiach motywów znanych z obrazów tego artysty!
W XIX i na początku XX wieku wraz z postępującą rewolucją przemysłową zmieniał się wiejski krajobraz. Zanikać zaczęło tradycyjne budownictwo, rzemiosło i zwyczaje ludowe. Ten przemijający świat stał się symbolem kultury narodowej, przedmiotem badań etnograficznych, inspiracją dla artystów i miejscem odpoczynku od zgiełku miasta. Tradycyjne życie wiejskie, ludowe stroje i obrzędy stały się zajmującym tematem dla fotografii.
Fotograf Marcin Olszyński, zapewne latem 1856 roku, wykonał serię portretów mieszkańców i widoków wsi Starogród nad Świdrem. Odbitki te są unikalnym świadectwem wczesnej dokumentacji fotograficznej polskiej wsi. Powszechne stały się również tzw. typy ludowe, które przedstawiały sylwetki osób w tradycyjnych regionalnych ubiorach. Temat ten podjęli m.in. Karol Beyer z Warszawy, Walery Rzewuski i Ignacy Krieger z Krakowa – pionierzy fotograficznej dokumentacji etnograficznej na ziemiach polskich.
W 1866 roku, w ramach przygotowań materiału na Wszechrosyjską wystawę etnograficzną w Moskwie (1867), Karol Beyer wykonał serię portretów chłopów z okolic Warszawy i Kalisza. Prace te fotograf pokazał również później na wystawie światowej w Paryżu. Krajobraz Podola i ubogą ludność tego regionu fotografowali działający w Kamieńcu Podolskim Józef Kordysz i Michał Greim.
Odmienny obraz wiejskiego życia widać w etosie wsi sielskiej – miejsca odpoczynku na łonie natury dla zamożniejszych warstw społecznych. Ziemiańskie posiadłości w malowniczych zakątkach stanowiły odskocznię od gwaru miasta, były miejscem zabaw, spacerów i przejażdżek konnych. Wśród gości takich posiadłości bywali fotografowie, dokumentujący tamtejszy styl życia. Utrwalona na zdjęciach różnorodność wiejskiego krajobrazu stała się inspiracją dla ówczesnej sztuki i literatury.
Wiejskie krajobraz były tematem prac wykonanych już w najstarszych technikach fotograficznych, jak kalotypia. Wraz z postępem technologicznym pojawiały się nowe możliwości ekspozycji tego motywu. Wiejski pejzaż stał się także jednym z tematów Jana Bułhaka, twórcy pojęcia „fotografii ojczystej”, był obecny również w fotografii amatorskiej i dokumentacyjnej. Międzynarodowe konflikty zbrojne początku XX wieku, głównie I wojna światowa (1914–1918), spowodowały niepowetowane straty w krajobrazie wiejskim. Nie do przecenienia jest dziś znaczenie utrwalonego wówczas obrazu dziedzictwa kulturowego.
Fotografie wsi i jej mieszkańców służyły jako wzory do ilustracji w ówczesnej prasie, publikacjach naukowych, jako materiał warsztatowy dla artystów i badaczy, dokumentacja, wreszcie jako pamiątki, „pocztówki”, z podróży. Te uwiecznione na światłoczułym papierze obrazy stały się cennym źródłem historii, upowszechniania wiedzy o polskiej wsi i jej kulturze wizualnej.
Kuratorką X wystawy w Gabinecie Fotografii pt. „Wieś i fotografia” jest Katarzyna Mączewska ze Zbiorów Fotografii i Ikonografii MNW. Prezentacja będzie dostępna do 9 lutego 2025 roku. Gabinet Fotografii jest częścią stałej Galerii Sztuki XIX Wieku.
Fotografia u góry: Karol Beyer (1818–1877), Warszawa. Grupa włościan wilanowskich przy kościele Wizytek, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Marcin Olszyński (1829–1904), Młocka [Starogród, wieś nad Świdrem], 1856, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Ignacy Krieger (1817–1889), Portret kobiety z Bronowic Dużych w atelier, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie