Artyści i artystki: Lena Achtelik, Agnieszka Antkowiak, Karolina Balcer, Zuzanna Bartoszek, Jan Baszak, Paweł Baśnik, Justyna Baśnik, Katarzyna Bogucka, Martyna Czech, Jagoda Dobecka, Kinga Dobosz, Eternal Engine (Jagoda Wójtowicz & Martix Navrot), Monika Falkus, Wiktor Gałka, Jakub Gliński, Zuza Golińska, Marcelina Gorczyńska, Justyna Górowska, Anna Grzymała, Veronika Hapchenko, Agata Ingarden, Karolina Jabłońska, Maja Janczar, Jan Jurczak, Maria Kniaginin-Ciszewska, Karolina Konopka, Adam Kozicki, Tomasz Kręcicki, Yulia Krivich, Hanna Krzysztofiak, Nikita Krzyżanowska, Sara Kukier, Kasper Lecnim, Diana Lelonek & Denim Szram, Kornel Leśniak, Milena Liebe, Aleksandra Liput, Michał Maliński, Piotr Marzec, Kinga Michalska, Martyna Miller, Horacy Muszyński, Małgorzata Mycek, Marta Niedbał, Øleg&Kaśka, Katarzyna Olma, Paweł Olszczyński, Oom, Monika Orpik, Karol Palczak, Zofia Pałucha, Iwo Panasiewicz, Tomek Paszkowicz, Karolina Pawelczyk, Zuza Piekoszewska, Martyna Pinkowska, Cyryl Polaczek, Filip Preis, Marta Romankiv, Patryk Różycki, Irmina Rusicka, Filip Rybkowski, Mateusz Sarzyński, Ala Savashevich, Agnieszka Sejud, Agata Słowak, Mikołaj Sobczak, Paulina Stasik, Kuba Stępień, Łukasz Stokłosa, Tytus Szabelski, Kacper Szalecki, Stach Szumski, Julia Świtaj, Ola Tubielewicz, Kamila Walendykiewicz, Wiktoria Walendzik, Sebastian Winkler, Wiktoria, Karolina Wojtas, Jan Eustachy Wolski, Julia Woronowicz, Mateusz Woś, Bartosz Zaskórski, Liliana Zeic, Konrad Żukowski
Na wystawie Niepokój przychodzi o zmierzchu będzie można zobaczyć prace powstałe przede wszystkim w ostatnich trzech latach (2020–2022), reprezentujące wszelkie media: od ogromnie popularnego w ostatnim czasie malarstwa, przez rysunek, instalacje rzeźbiarskie, wideo, fotografię, ceramikę, tkaninę, performans i działania. Ich twórcy i twórczynie to osoby urodzone pomiędzy 2000 a 1985 rokiem, zarówno niedawno debiutujące, jak i te o ugruntowanej pozycji i rozpoznanej praktyce, których dzieła nie były jeszcze prezentowane w Zachęcie. „Młodość” to kategoria problematyczna i nieostra, a przyglądanie się zjawiskom artystycznym przez filtr generacyjny może wydawać się nieprzystające do współczesności – dlatego też kryterium wieku nie jest decydujące.
Tytuł został zaczerpnięty z powieści Marieke Lucas Rijneveld (ur. 1991), której dziesięcioletnia bohaterka pewnego dnia postanawia „nie wypuścić z siebie niczego” i przestaje zdejmować kurtkę. Kurtka staje się jej pancerzem i symbolicznym znakiem traumy. Rijneveld niezwykle sugestywnie opowiada o deficytach emocjonalnych, o żałobie, o końcu świata utożsamianego z dzieciństwem. Tytułowy niepokój wydaje się podstawową emocją, towarzyszącą na co dzień nie tylko bohaterce książki, ale także i nam.
Wystawa jest zatem nie tylko obszerną prezentacją młodej polskiej sztuki, ale przede wszystkim opowieścią o niepokojach, emocjach i tkwiącym w nich potencjale zmiany. Formą nawiązuje wprawdzie do tradycyjnie rozumianego przeglądu aktualnej sztuki, jednak nie koncentruje się na mapowaniu zjawisk, tendencji i najważniejszych postaw oraz nie wskazuje kluczowych aktorów i aktorek sceny artystycznej. Zwraca uwagę na pokoleniową wrażliwość i różne sposoby reagowania na napięcia i zmiany. Jest wreszcie szukaniem tego, co wspólne, a nie prezentacją indywidualności czy oryginalnych postaw. Poczucie przynależności, wspólnota uczuć ma bowiem moc rozsadzania indywidualizmu (który w sztuce ciągle ma się dobrze) i może być punktem wyjścia do budowania czegoś nowego. Wystawa pozwoli przyjrzeć się językom wyrażania tego, co tak trudno opisać – niepewności, braku wiary w przyszłość – oraz strategiom przejmowania narracji o własnej traumie czy lęku.
Socjalizacja współczesnych dwudziesto i trzydziestolatków była zawieszona „pomiędzy” – stare wzorce jeszcze nie upadły, a nowe wciąż się nie wykształciły. Kształtują się na naszych oczach w czasach kumulacji kryzysów i momentów zwrotnych obniżających poczucie bezpieczeństwa. Wszystko wydaje się dziś groźne, podważana jest jakakolwiek pewność co do przyszłości: od rozwoju technologii wymykających się spod kontroli, poprzez niesprawiedliwości społeczne i wykluczenia, aż po pandemię. Bunt emancypacyjny oraz przeżywanie katastrofy klimatycznej i środowiskowej stały się wyróżnikami tożsamości młodych. Eschatologiczny wymiar tego doświadczenia jest źródłem silnych emocji, kumuluje w sobie wszystkie rodzaje lęków: egzystencjalne, społeczne, nawet religijne.
Kościotrupy, zombie, centaury, wampiry, słodkie chłopaki, sprawcze kobiety, migranci, cyborgi – to tylko niektórzy z bohaterów prac prezentowanych na wystawie. Szeroki wachlarz wypowiedzi artystycznych obejmuje m.in. intymne opowieści o depresji, zdrowiu psychicznym, o potrzebie bliskości i miłości, o samotności. Fascynacje dawną sztuką i jej ikonografią, mitologiami, słowiańszczyzną czy ideą malarstwa historycznego i surrealizmem. Duża część prac porusza temat przemocy – od tej wymierzonej przeciwko sobie samemu/samej, po tę systemową, patriarchalną i kapitalistyczną. W wielu można dostrzec ironię i humor, fetyszyzm popkulturowy, a także inspiracje cyberfuturyzmem i posthumanizmem. Inne ważne wątki to śmierć, żałoba, nihilizm, a wreszcie namysł nad ciałem i seksualnością. Finał wystawy budują prace czerpiące z poetyki katastrofy, poświęcone archeologii przyszłości, relacji człowieka z naturą, magii, ezoteryce i poszukiwaniu duchowości.
Niepokoje, kryzysy i fantazje o końcu świata są z nami od zawsze. Jednak dziś nieumiejętność pokazania słabości jest coraz częściej interpretowana jako brak odwagi w konfrontacji ze światem i samym/samą sobą. Kulturoznawczyni Agata Sikora proponuje w tym kontekście określenie „podatność” – na zranienie, na wpływ – i pisze: „Uznanie tej podatności jest konfrontacją z realnością, a nie deklaracją »bezbronności«” czy »kruchości«. Łączy się ze zgodą na przyjęcie słabości, bólu, ale nie musi oznaczać akceptacji porządku, który ten ból generuje”. Deklarowana wrażliwość nie tylko nie odbiera nam już sprawczości, ale być może właśnie daje wyjątkową siłę.
Kuratorka wystawy: Magdalena Komornicka