Rok 2021 ogłoszono w Polsce między innymi Rokiem Stanisława Lema, chcąc uczcić w ten sposób 100. rocznicę urodzin czołowego przedstawiciela fantastyki naukowej, filozofa, futurologa i eseisty. Jak dziś patrzeć na jego rysunki w dobie technosfery i nowych technologii? Na to pytanie pomoże odpowiedzieć ekspozycja przygotowana przez Płocką Galerię Sztuki, pokazująca świat literatury Lema przez pryzmat jego ulubionego ilustratora, przedstawiając ciekawą współpracę twórczą dwóch wybitnych indywidualistów. Wybrane reprodukcje można oglądać na wystawie na dziedzińcu Płockiej Galerii Sztuki dzięki uprzejmości córki artysty – Łucji Mróz-Raynoch i Tomasza Lema.
Prezentowane na ekspozycji rysunki Daniela Mroza odzwierciedlają pisarską działalność Lema, którego twórczość należy do kanonu polskiej literatury współczesnej. Tak samo możemy powiedzieć o rysunkach Mroza, które są już klasykami. Surrealistyczny styl artysty, pełen odniesień do mitów, kosmologii i dzieł dawnych mistrzów wpisał się na stałe w kanony współczesnych ilustratorek i ilustratorów. Wystawa „Lem i Mróz latem” pokazuje, że ten mariaż udał się doskonale, co można zobaczyć na wielkoformatowych planszach, które odsłaniają wszystkie szczegóły. Możemy patrzeć na ziarnistość rysunku, utożsamiać się z robotami i postaciami książkowymi. Daniel Mróz i jego ilustracja książkowa do dzieł Stanisława Lema stanowi frapujący przykład zależności. Nie ma ilustracji bez książki, ale dobra książka wymaga pięknej oprawy by wizja pisarza była bliższa czytelnikowi.
Stanisław Lem przy kreowaniu rzeczywistości literackiej łączył wydarzenia rozgrywające się w dalekiej przyszłości, w kosmosie opanowanym przez inteligentne maszyny, z archaicznymi realiami rodem ze średniowiecza. Nie było łatwo zilustrować fantastyczne wizje pisarza, ale podjęte przez Mroza wyzwanie opłaciło się. Swoista forma wyrazu, kreska, ziarnistość jego rysunków, w połączeniu z wymyślonymi przez Stanisława Lema magicznymi stworami, robotami czy dziwolągami dała spójny owoc. Rysunki Daniela Mroza to ukazanie w roku Stanisława Lema „fantastycznych” ilustracji do jego książek.
Współpraca Mroza z Lemem rozpoczęła się w 1955 r. przy opowiadaniu Astronauci, opublikowanym w czasopiśmie „Polska”. Z ilustracjami Mroza były drukowane w „Przekroju” opowiadania Z dziennika gwiezdnego Ijona Tichego (1956 r.) czy detektywistyczna powieść Śledztwo (1958 r.). Najbardziej znanym efektem tej współpracy są jego ilustracje do Bajek robotów i Cyberiady i projekty okładek do książek Lema.
Każdy czytelnik i fan nurtu science fiction zna bardzo dobrze rysunki Mroza i rozumie je, czasem utożsamia się z nimi. Jego roboty to majstersztyk robotyki w rysunku. Absurdalność i groteskowość to właśnie graficzne widzenie świata książek Lema w wydaniu Daniela Mroza. Dzięki Lemowi artysta stworzył niezaprzeczalnie swój własny styl. Rozpoznawalność jego rysunków do dziś jest ogromna i ceniona. Wymyśleni bohaterowie Cyberiadowej wyprawy czy Bajek robotów to swoiste spektrum obrazowych, małych dzieł sztuki Daniela Mroza.
Również okładki zaprojektowane przez Daniela Mroza do tekstów Stanisława Lema są na swój sposób ponadczasowe. W ogromnej większości zostały zrealizowane przez Wydawnictwo Literackie. Pierwsza powstała do zbioru opowiadań Inwazja z Aldebarana, opublikowanego w 1959 roku. Widoczne są w niej charakterystyczne cechy stylu Mroza: drobne szrafowania budujące światłocień i tło, delikatne barwy, precyzyjny, wyrazisty rysunek oraz zrodzone z fantazji grafika dziwne stwory o mocno surrealistycznym rodowodzie. Można też dostrzec powinowactwo formalne z dziełami Maxa Ernsta (1891-1976) z jednej, a grafiką XIX-wiecznych czasopism z drugiej strony. Pojawiały się one także w następnych książkach, za których szatę graficzną (również w zakresie ilustracji) odpowiadał Mróz. Do tej grupy należą: Księga robotów opublikowana przez Iskry w 1961 roku, Noc księżycowa z 1963 roku oraz Cyberiada w dwóch różnych edycjach, z 1965 i 1972 roku – wszystkie Wydawnictwa Literackiego, Bajki robotów wydane przez Książnicę w 1989 roku i dwa lata późniejsza Cyberiada, firmowana przez oficynę Verba. Z kolei w projektach okładek do Summy technologiae (1964 i 1974), Polowania (1965) i Bezsenności (1971) - wszystkich opublikowanych przez Wydawnictwo Literackie - znalazły zastosowanie rozwiązania stylistyczne i formalne oparte na technice kolażu. Warto zwrócić uwagę, że właśnie projekty Mroza dla Lema znalazły uznanie także za granicą, w edycjach amerykańskich, rosyjskich, niemieckich czy szwedzkich. W wersji amerykańskiej (Seabury Press – Continuum Book, New York 1974) pojawiła się jaskrawa żółć, zaproponowana w Cyberiadzie z 1972 roku.
Stanisław Lem (1921-2006), pisarz, futurolog, filozof. Wybitny pisarz współczesny, zajmujący się literaturą spod znaku fantazy. Zaliczany do najbardziej poczytnych pisarzy science-fiction na świecie. Nominowany do literackiej Nagrody Nobla. Jego książki przetłumaczono na ponad czterdzieści języków, a nakład sprzedanych egzemplarzy sięga trzydzieści milionów.
Daniel Mróz (1917-1993), twórca ilustracji książkowej, wybitny grafik, scenograf. Przez wiele lat współpracował z czasopismami i gazetami, w tym z Przekrojem, do którego tworzył ilustracje o ciekawym zabarwieniu groteskowo-satyrycznym. Oryginalna kreska artysty do dziś jest rozpoznawalna i charakterystyczna, kusi i uwodzi.