Na przesyłkach prezentowane są pieczątki formacyjne oddziałów Legionów Polskich, biorących udział w I wojnie światowej, począwszy od kampanii kieleckiej strzelców Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1914 roku. Zasadnicza część zbioru jest poświęcona legionom oraz dwóm formacjom powstałym na bazie legionów: Polskiemu Korpusowi Posiłkowemu i Polskiej Sile Zbrojnej. Bogato prezentowane są cenzury wojskowe stosowane we wszystkich tych formacjach. Przeglądając zbiór, trudność może sprawić odniesienie się do okresu od września 1916 r. do lipca 1917 r., kiedy to nastąpiła reorganizacja legionów oraz tworzenie pod kuratelą Austro-Węgier i Niemiec nowej struktury oddziałów wojsk polskich. Formowanie Polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej, przy równoczesnym trwaniu struktury legionów, wprowadziło dodatkowe zamieszanie. Wówczas coraz powszechniejsze stawało się używanie nazwy „Wojsko Polskie”, która też pojawiła się na pieczątkach formacyjnych. Należy dodać, iż nazwa ta figurowała już na początku wojny na pieczątkach, którymi posługiwały się oddziały strzeleckie. Reorganizacji oddziałów związanych z podporządkowaniem się nowemu dowództwu często nie towarzyszyły zmiany dotychczas stosowanych pieczątek formacyjnych – po prostu nadal używano starych. Sytuacja ta miała miejsce szczególnie po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 r., kiedy to w utworzonym przez Austro-Węgry Polskim Korpusie Posiłkowym, część oddziałów Legionów Polskich stosowało nadal swoje poprzednie pieczątki legionowe, względnie używało nazwy Wojsko Polskie. Podobnie zresztą rzecz się miała z oddziałami dawnych formacji Legionów Polskich na terytorium okupacji niemieckiej byłego Królestwa Polskiego – Generalnego Gubernatorstwa Warszawy.

Zbiór rozpoczyna się od 10-kartkowej dokumentacji Strzeleckiej Poczty Polowej, utworzonej w sierpniu 1914 roku w Krakowie, która stała się zwiastunem odradzającej się Poczty Polskiej. Bezpośrednio przed wyruszeniem 6.08.1914 r. Pierwszej Kompanii Kadrowej, utworzono w Krakowie Strzelecką Komendę Etapową, której zadaniem było m.in. zorganizowanie Poczty Polowej. Poczta ta stosowała pieczątkę, którą można uznać za pierwszy polski znak pocztowy po długich latach zaborów. Strzelecka Poczta Polowa podjęła działalność dopiero 11.08.1914 r., na początku w obrębie Kraków–Miechów–Jędrzejów. Fascynującym dokumentem jest kartka pisana 15.08.1914 r. o treści „ Dziś otrzymam pierwszy chrzest w bitwie. Idziemy do ognia …”. Stosowane były dwie dwuwierszowe pieczątki o treści „Strzelecka Komenda Etapowa / poczta polowa”; pierwsza sporządzona literami prostymi – antykwą, używaną tylko w sierpniu 1914 r., druga, z górnym wierszem wykonanym literami z szeryfami, stosowana była we wrześniu 1914 roku. W zbiorze 5 przesyłek jest z sierpnia, a pozostałe pięć z września 1914. Rzadkość stanowią kartki z pieczątkami Poczty Polowej w Kielcach, dokąd Legiony Polskie (półoficjalnie określane Wojskiem Polskim) wkroczyły 19.08.1914. Pieczątka o treści „Poczta polowa W.P. / KIELCE” stosowana była bardzo krótko, na przełomie sierpnia i września 1914 r., i jest prezentowana w zbiorze. Ciekawe są przesyłki z wprowadzonymi w 1914 r. pieczątkami formacyjnymi Legionów Polskich w czasie ich pobytu na Węgrzech, wysyłane pocztą cywilną. Swojego rodzaju crème de la crème jest kartka ze stemplem formacyjnym I Kompanii Narciarskiej Legionów Polskich. Wraz z formalnym ustanowieniem Legionów Polskich dokonano podziału dotychczasowej Poczty Polowej na „Pocztę Polową Legionów L.1” dla I Brygady i „Pocztę Polową Legionów L.2” dla II Brygady. Bogata dokumentacja obu tych poczt zawarta jest w zbiorze.

W związku ze wzmożonym wzrostem szeregów legionistów konieczne było usprawnienie funkcjonowania poczty polowej. Jedynym rozwiązaniem było objęcie oddziałów Legionów Polskich zakresem działalności Austriackiej Poczty Polowej. Bogata dokumentacja obsługi Legionów przez austriackie poczty polowe nr 118, 355 (m.in. najwcześniejsze użycie datownika 11.03.1915), 389, 378 (m.in. najwcześniejsze użycie datownika 6.09.1916) zawarta jest w zbiorze. Na terenach byłego Królestwa Polskiego, pod okupacją austriacką i niemiecką, od kwietnia 1915 do maja 1918 też funkcjonowały poczty polowe dostępne dla legionistów (Austriacka Poczta Etapowa Piotrków, Węgierskie Poczty Etapowe 133, 125 i 163), z których przesyłki można znaleźć w zbiorze. Również na terenach Królestwa Polskiego, okupowanych przez Armię Niemiecką, żołnierze Legionów Polskich niekiedy korzystali z niemieckiej poczty polowej lub cywilnej, co można znaleźć w zbiorze. Unikalny dokument to dowód nadania pieniędzy ze stemplem „Urząd pocztowy Wojsk Polskich w Warszawie” (jedynie znany).

16.08.1914 r. powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN) jako najwyższa instancja w zakresie wojskowej, skarbowej i politycznej organizacji polskich sił zbrojnych. Najważniejsza rola przypadła Departamentowi Wojskowemu, który kierował akcją werbunkową do legionów. Pod koniec listopada 1914 r. Departament Wojskowy przeniósł się do Jabłonkowa na Śląsku Cieszyńskim, a w styczniu 1915 r. do Sławkowa koło Olkusza. Ostatecznie pod koniec lutego znalazł się w Piotrkowie i tam pozostał do końca swej działalności. Po rozwiązaniu poczty polowej legionów przez Departament Wojskowy w czerwcu 1915 r. jej działalność przejął „Ekspedyt pocztowy Departamentu Wojskowego NKN”. Znajdująca się w zbiorze dokumentacja pocztowa ilustruje pocztę polową Departamentu Wojskowego NKN, której znaczenie zmalało po pojawieniu się w marcu/kwietniu 1915 r. w Piotrkowie i jego okolicach Węgierskiej Poczty Etapowej 133 i później Austriackiej Poczty Etapowej.

20.09.1916 r. cesarz Franciszek Józef zaaprobował rozkaz Naczelnej Komendy Armii o przekształceniu Legionów Polskich w większą jednostkę: Polski Korpus Posiłkowy. Trzeba było jednak czekać niemal rok, aby Polski Korpus Posiłkowy zaistniał faktycznie. Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 r. legiony w dotychczasowej strukturze organizacyjnej przestały fizycznie istnieć. W następstwie tego 1.08.1917 r. została zamknięta w Warszawie Poczta Polowa 378. Legioniści z Galicji zostali przetransportowani z Królestwa Polskiego do Przemyśla, gdzie wcielono ich do podporządkowanego Austrii Polskiego Korpusu Posiłkowego. Wraz z legionistami do Przemyśla przeniesiono Pocztę Polową 378, która podjęła obsługę Polskiego Korpusu Posiłkowego. 15.02.1918 r. dowództwo Polskiego Korpusu Posiłkowego, stacjonującego w tym czasie na Bukowinie, wypowiedziało posłuszeństwo dowództwu austriackiemu. Część żołnierzy korpusu przebiła się pod Rarańczą na stronę rosyjską, pozostali zaś zostali wcieleni do oddziałów austriackich lub postawieni przed sądem wojskowym (oficerowie). 5.11.1916 r. decyzją dwóch sojuszniczych zaborców, Niemiec i Austrii, powstało Królestwo Polskie, złożone z ziem zaboru rosyjskiego. Podzielono zdobyczne tereny na dwie okupacje (Generalne Gubernatorstwa): niemiecką ze stolicą w Warszawie i austriacką ze stolicą w Lublinie. 9.11.1916 r. niemieckie władze okupacyjne wydały odezwę o utworzeniu wojska polskiego pod nazwą Polska Siła Zbrojna (PSZ – Polnische Wehrmacht). Wszystko to odbywało się po utworzeniu na jesieni 1916 r. nowej struktury legionów i odjazdu poszczególnych oddziałów do miejsc lokacji w Królestwie Polskim. Równocześnie na terenie niemieckiej okupacji utworzono aparat werbunkowy. Kadrę PSZ stanowiły legiony przekazane Niemcom przez władze austriackie. 10.04.1917 r. gen. Hans von Beseler przejął dowództwo nad Polskim Korpusem Posiłkowym i Polską Siłą Zbrojną. W dniu 12.10.1918 r. Rada Regencyjna wypowiedziała posłuszeństwo okupantom niemieckim, a gen. Beseler ustąpił. Oddziały PSZ, które liczyły ok. 9 tysięcy żołnierzy, odegrały w listopadzie 1918 r. dużą rolę przy rozbrajaniu zaborców i tworzeniu wojska polskiego.

Zawarta w zbiorze dokumentacja pocztowa ilustruje wyczerpująco historię Legionów Polskich, wraz transformacją na Polski Korpus Posiłkowy i Polską Siłę Zbrojną. Warto zwrócić uwagę na unikalne depesze telefoniczne i telegramy oraz dokumentację fotograficzną.