wymiary: 60.5 x 99 cm,
olej, płótno
sygn. p.d.: JÓZEF CHEŁMOŃSKI | 1902
Na odwrocie, na lewej bocznej listwie krosna, naklejona pionowo nalepka TPSP w Krakowie [druk wypełniony atramentem] o treści: [Towarzystwo Przyjaciół] Sztuk Pięknych w Krakowie | 1907 Nr 80 [...] [stempel, ostatnia cyfra zatarta] | Autor Chełmoński Józef | Adres Kuklówka poczta [Grodzisk] | Dzieło "Za chrustem" (1902) | Rodzaj ol. 99 x [60] [Nalepka dotyczy "Wystawy Dzieł Józefa Chełmońskiego. Od 19 maja do 15 czerwca 1907 r." w TPSP w Krakowie].
Obraz Za chrustem został namalowany przez Józefa Chełmońskiego w roku 1902, w pracowni artysty mieszczącej się na poddaszu jego skromnego dworku w Kuklówce koło Grodziska Mazowieckiego. Chełmoński zamieszkał tu w sierpniu 1888 roku, niedługo po powrocie z dwunastoletniego pobytu w Paryżu (lata 1875-1887), gdzie cieszył się uznaniem i artystycznym, i finansowym.
Nieopodal Kuklówki, w miejscowości Stare lub Na Starem, osiadł w 1900 roku, młodszy i ukochany brat malarza, Adam (1861-1924). Zamieszkał tam w drewnianym dworku wraz z żoną i dziećmi. Malarz często przebywał w Starem, ciesząc się ciepłem rodzinnym, które utracił po dramatycznym rozstaniu z żoną w 1890 roku. Gościł u brata także w czasie śnieżnej zimy z przełomu lat 1901/1902. Wtedy to powstały zdjęcia, które następnie posłużyły artyście jako inspiracja i motyw do omawianego obrazu. Fotografie ukazują bratanków malarza: Adama (1890-1959) oraz Mateusza (1892-1981) bądź też Józefa (1893-1955). Chłopcy zbierają chrust na podpałkę i ładują go na sanki zaprzęgnięte w niedużego konika. Scena rozgrywa się w pobliżu dworku na Starem. Zdjęcia zachowały się w zbiorach rodzinnych, u Piotra Stefańskiego, wnuka wspomnianego wyżej Mateusza.
Obraz - z tytułem Za chrustem - został zaprezentowany na największej z dwu retrospektywnych wystaw dzieł Chełmońskiego, jakie odbyły się jeszcze za życia malarza. Wystawa ta, otwarta 23 lutego 1907 roku w TZSP w Warszawie, zgromadziła 92 prace artysty. Następnie - w okrojonej już nieco formie (tylko 60 dzieł) - prezentowana była w TPSP w Krakowie (patrz: nalepka z odwrocia obrazu), a później przeniesiono ją jeszcze do TPSP we Lwowie (już tylko 52 dzieła).
Wzorowo przygotowane katalogi tych wystaw, podawały (co było chlubnym wyjątkiem w ówczesnych opracowaniach) poza tytułem dzieła, również rok jego powstania, technikę, wymiary oraz nazwisko właściciela. I tak w katalogu wystawy warszawskiej interesujący nas obraz Za chrustem (olej, 99 x 60 cm, wł. p. Leona Goldberga) wymieniony jest pod rokiem powstania 1902, na s. 14, jako pozycja 71. W katalogu wystawy w Krakowie jest to pozycja 40, a we Lwowie 36.
W jakim dokładnie okresie obraz znajdował się w zbiorach znanego warszawskiego kolekcjonera, lekarza stomatologa Leona Goldberga*, później Franciszka Górskiego (1863-1937), nie udało się ustalić. Wiemy natomiast, że - wymienione wyżej - wystawy z 1907 roku były miejscami ostatnich publicznych prezentacji tego - pełnego ciepła i sentymentu - dzieła. Przez następne sto lat obraz nie był dostępny, a jego historia nie jest wiadoma. Łaskawym wyrokiem losu, płótno odnalazło się niedawno w prywatnej kolekcji.
Do tej pory kompozycja znana była jedynie ze starej fotografii. Szczęśliwie bowiem, w trakcie trwania wystawy w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, zarząd TZSP zdecydował o sfotografowaniu eksponowanych dzieł Chełmońskiego, a wykonane wówczas szklane klisze (format 24 x 30 cm), zachowały się w zbiorach Działu Dokumentacji Fotograficznej Muzeum Narodowego w Warszawie. Obraz Za chrustem uwieczniony został na kliszy o numerze inwentarza 100612.
Obraz zachwyca prostotą i delikatnością dziecięcego motywu. Fascynuje rozbudowaną kolorystyką zimowego nieba, dominującego nad ascetyczną bielą, ośnieżonego pejzażu, frapującego niemal impresjonistyczną grą świateł. Świadectwo malarskiej swobody pędzla Chełmońskiego daje też ogląd kożuchów bohaterów sceny oraz spokojnie oczekujący konik, mieniący się barwami dużych, fakturowych plam farby.
Jednak, to co podziwiamy nade wszystko, to śnieg - niby bielutki, ale skrzący się subtelnymi barwami ostrego zimowego słońca.
Obraz namalowany jest z charakterystyczną dla Chełmońskiego, zamaszystością pociągnięć i dotknięć pędzla, operującego zróżnicowaną plamą barwną, co w efekcie potęguje malarskie walory płótna.
Opracował Tadeusz Matuszczak
Poznań, 11-11-2011 r.
W załączeniu trzy fotografie: 1, 2 - zdjęcia bratanków artysty przy saniach z 1902 roku; 3 - zdjęcie obrazu z roku 1907, ze starej kliszy w zbiorach MNW [skany zdjęć wykonał Kazimierz Mardoń].
* Więcej o Leonie Goldbergu i jego zbiorach zobacz: Zofia Nowak, Zbiory Leona Franciszka Goldberga-Górskiego. [w:] Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie. Tom X. Warszawa 1966, s. 423-470.
Bibliografia:
- [Katalog wystawy] Tow. Zach. Szt. Piękn. w Król. Pol. Wystawa Dzieł Chełmońskiego. [Warszawa 1907], s. 14, poz. 71;
- [Katalog wystawy] Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego. Od 19 maja do 15 czerwca 1907 r. [Kraków 1907], s. 7 poz. 40;
- [Katalog wystawy] Towarzystwo Przyj. Sztuk Pięknych we Lwowie. Wystawa Dzieł Józefa Chełmońskiego. Lipiec 1907. [Lwów 1907], s. 7 poz. 36;
- Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Król. Polskiem za rok 1907. Warszawa 1908, s. 15 (jako: Za chrustem obraz wystawiony w TZSP w 1907 roku);
- Tadeusz Seweryn, Jozef Chelmonski. An Epic Painter of the Polish Countryside. 1850-1914. [W:] Great Men and Women of Poland. S.P. Mizwa, ed., New York, The Macmillan Company, 1942, s. 297 (jako: Peasants gathering sticks in the woods sprinkled with snow);
- Jan Wegner, Józef Chełmoński w świetle korespondencji. Państwowy Instytut Sztuki. Źródła do dziejów sztuki polskiej. Tom VI. Wrocław, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1953, s. 19 (1902) (jako: Za chrustem obraz namalowany w 1902 roku);
- Janina Wiercińska, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860-1914. Wrocław-Warszawa-Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN, 1969, s. 50 (1907) (jako: Za chrustem wystawiony w TZSP w 1907 roku).