wymiary: 16 x 30.3 cm,
olej, tektura

SYBIRACY. NA ETAPIE, 1880-1885
(datowanie za J. Sienkiewiczem)

sygn. l.g.: Malczewski

Sybiracy należą do licznej grupy dzieł Jacka Malczewskiego, całego cyklu obrazów poświęconego narodowej martyrologii Polaków, skazywanych na zesłanie po powstaniach 1830 i 1863 roku. Jest to najważniejszy, spójny treściowo zespół obrazów artysty malowany we wcześniejszym okresie jego twórczości, głównie w latach 1877- 1895. Bo choć Malczewski do „sybirskich“ motywów i odniesień sięgał później jeszcze wielokrotnie, to w tym wczesnym okresie traktował je ze szczególnym, czasem nawet brutalnym realizmem. Malował zesłańców pędzonych na Sybir, tzw. etapy - przystanki w drodze na katorgę, konwoje więźniów, ich pracę, trud, tęsknotę, zmęczenie a wreszcie śmierć. Inspirował się romantyczną poezją, w tym zwłaszcza ulubionym poematem Anhelli Juliusza Słowackiego (Śmierć Ellenai, Eloe), dziełami Artura Grottgera, relacjami bezpośrednich świadków, którym dane było powrócić do Ojczyzny.

W tym niewielkim obrazie na pierwszy planie artysta umieścił, ustawione po skosie, postaci trzech zesłańców, ruszających „z etapu“ na dalszą wędrówkę. Skupione twarze mężczyzn, ich złożone jak do modlitwy dłonie, sposób ich ustawienia, kierunek, w który zwraca się stojący z tyłu rosyjski żandarm i jasna plama okna wskazują na główny temat obrazu - umieszczoną na drugim planie scenę śmierci więźnia i klęczącego przed jego pryczą zesłańca. Znaczenie tej, odsuniętej w głąb sceny podkreśla dodatkowo światło padające na zmarłego. Jego postać, ujęta w trudnym skrócie, nawiązuje do Zmarłego Chrystusa z obrazu Andrea Mantegni (1475-1478; Pinakoteca Brera, Mediolan). Tym sławnym dziełem Malczewski inspirował się zresztą nie tylko tym razem, by przypomnieć tylko Śmierć Ellenai z lat 1906-1907 (Muzeum Narodowe w Warszawie).

Obraz opisany i reprodukowany w:
- J. Sienkiewicz, Bedeutende Gemälde Polnische Meister, Kunst und Antiquitäten Czesław Bednarczyk Wien, Wien 1969, s. 134-135, nr kat. 72, il.