Proweniencja:
Obraz pochodzi z dawnych zbiorów Stanisława Holenderskiego (1871-1940) przemysłowca, kolekcjonera i filantropa z Zawiercia. Holenderski był wielbicielem malarstwa Jacka Malczewskiego i miał znakomitą kolekcję jego obrazów. Na wystawie dzieł artysty urządzonej w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w roku 1925 pokazano 52 prace z tego zespołu (oleje i akwarele), w tym tryptyki Grosz czynszowy i Zatruta studnia oraz Pole kości, Eloe czy Moja matko, był tu żołnierz oraz Rycerza i fauna.

Uwaga:
W opisach Rycerza i fauna w literaturze przedmiotu spotykane są różne, rozbieżne informacje dotyczące tak podłoża (tektura lub płótno), jak i datowania (1900 lub 1903). Prostując je, podajemy właściwe dane: obraz namalowany jest na tekturze, a data jego powstania to rok 1909. Błędne jej odczytanie wynikało z faktu, że część autorskiej sygnatury i postawionej obok daty przysłonięta była przez ramę. Ich odczytanie możliwe było dopiero po wyjęciu obrazu z ramy.

Rycerz i faun to obraz o charakterystycznym dla Malczewskiego schemacie kompozycyjnym z pierwszoplanowym portretem umieszczonym na tle pejzażu w towarzystwie symbolicznych postaci – chimer, faunów czy Thanatosów – a na dalszym planie figur sztafażu, drobniejszych, ale ważnych dla treści obrazu. Postacie te, wysnute z mitologii i przetworzone przez wyobraźnię artysty, pojawiają się w obrazach Malczewskiego jeszcze przed rokiem 1900 (np. Sztuka w zaścianku, 1896). Jest wśród nich grecki bożek Pan, są satyry z orszaku Dionizosa, są też rzymskie fauny uosabiające żywotność natury, a – w obrazach artysty – także sztukę, a zwłaszcza muzykę.
Na naszym obrazie taki faun towarzyszy – utożsamiającemu etos rycerski – zamyślonemu rycerzowi w kirysie i husarskim szyszaku ozdobionym pawim piórem. W tle, szeroką drogą kroczy Śmierć z kosą, prowadząc białego rumaka.
Jacek Malczewski z zasady nie objaśniał ukrytych treści swych obrazów ani znaczeń nadawanych, umieszczanym na nich, symbolicznym postaciom. Nagabywany o wyjaśnienia odpowiadał żartem, odsyłając pytającego do Jana Bołóza-Antoniewicza, autora not i objaśnień do prac ujętych w katalogu lwowskiej wystawy z 1903 roku.
Obrazy artysty prowokują jednak do prób interpretacji, interpretacji często niejednoznacznych, a nawet sprzecznych. I tak, na przykład, gest dłoni fauna z naszego obrazu był objaśniany bądź jako „figa“ pokazana dumnemu rycerzowi (E. Charazińska), bądź też – dopatrywano się tu gry na niewidzialnej harfie (charakterystyczny układ rąk; K. Lipka). Ta ostatnia sugestia wydaje się być przekonująca.

Obraz opisany i reprodukowany, m.in:
– Jacek Malczewski 1855-1929, [kat.] Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, lipiec-sierpień-wrzesień 1939, s. 12, nr kat. 58 [jako Rycerz i faun, podpisany 1900 (sic!), olej, tektura, 70 x 92 cm; własność Stanisława Holenderskiego z Zawiercia];
– Przewodnik nr III po wystawie TZSP, Wystawa jubileuszowa Jacka Malczewskiego, Warszawa czerwiec 1925, s. 11, nr kat. 146 [jako Rycerz i faun; własność Stanisława Holenderskiego z Zawiercia];
– Katalog wystawy jubileuszowej Jacka Malczewskiego, TZSP Warszawa czerwiec 1925, s. 11, nr kat. 146 [jako Rycerz i faun; własność Stanisława Holenderskiego z Zawiercia];
– Na miedzy, pocztówka wydana nakładem Rafała Malczewskiego, po 1929[?]; fot. niżej;
– E. Charazińska, Jacek Malczewski 1854-1929, [w:] E. Charazińska, E. Micke-Broniarek, A. Tyczyńska, Malarstwo polskie w zbiorach prywatnych, Warszawa 1995, s. 112; il. 120, s. 114;
– T. Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa 1996, s. 238, il. [tyt. Rycerz, faun i śmierć, 1903 (sic!)];
– K. Lipka, Instrumenty muzyczne na obrazach Jacka Malczewskiego. Prawda i zmyślenie, [w:] Muzyka w obrazach Jacka Malczewskiego. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Akademię Muzyczną im. Fryderyka Chopina w Warszawie w 150. rocznicę urodzin malarza. Pod redakcją T. Grzybkowskiej, Warszawa 2005, s. 86, il. nr 44;
– S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski – życie i twórczość, wyd. Kluszczyński [2008], il. s. 39.