Portret pochodzi z kolekcji Władysławy i Leona Reynelów - zamożnych krewnych Witkacego, którzy wielokrotnie wspierali go finansowo. Za tę pomoc artysta rewanżował się swoimi dziełami, dzięki czemu w latach 1918-1931 Reynelowie zgromadzili kilkadziesiąt jego prac o wysokim poziomie artystycznym.

Po śmierci Leona w grudniu 1931 roku, wdowa stopniowo, w kolejnych latach, przekazała tę niezwykle wartościową kolekcję do Muzeum Narodowego w Warszawie jako depozyt. Cała kolekcja szczęśliwie przetrwała do lat sześćdziesiątych XX w. Jej część pozostała w Muzeum - bądź jako dar, bądź jako zakup - reszta prac została przez Władysławę Reynelową (po drugim mężu - Woytkiewiczową) wycofana w roku 1963, rozdysponowana między członków dalszej rodziny lub sprzedana, tym samym znikając na wiele lat z pola widzenia badaczy, kolekcjonerów i miłośników twórczości Witkacego.

Pojawienie się na rynku sztuki którejkolwiek z tych prac, w tym także prezentowanego efektownego Portretu kobiety z roku 1919, (był zdeponowany w MNW w latach 1938-1963, nr inw. 180441) to ważne wydarzenie. O jego wyjątkowości świadczy też fakt, że dzieł artysty wykonanych pastelami przed rokiem 1925 zachowało się stosunkowo niewiele.

Obraz opisany i reprodukowany:
- Formiści, [katalog wystawy; red. I. Jakimowicz; autorzy: I Jakimowicz, B. Brus-Malinowska, Z. Kossakowska-Szanajca, R. Mleczko, M. Sitkowska, A. Żakiewicz], Muzeum Narodowe, Warszawa 1985, s. 73, s. 74 nr kat. 1084;
- Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885-1939. Katalog dzieł malarskich, oprac. I. Jakimowicz przy współpracy A. Żakiewicz, Muzeum Narodowe, Warszawa 1990, s. 80, nr kat. I 361, il. cz.-b. 206.

Stanisław Ignacy Witkiewicz od roku 1917 używał pseudonimu artystycznego Witkacy i w tym samym czasie zaczął stosować barwne pastele do wykonywania portretów. W przeciwieństwie do tworzonych wcześniej wizerunków były one bajecznie kolorowe. Miało to związek z formułowaną wówczas - opublikowaną w roku 1919 w książce pt. Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia - teorią Czystej Formy, w której ważną rolę odgrywały barwy, a zwłaszcza ich kontrastowe zestawienia. Wtedy też artysta zaczął oznaczać niektóre portrety literami, mimo iż jego Firma Portretowa "S. I. Witkiewicz" rozpoczęła działalność dopiero w 1925 r.

Wcześniej jednak, już w latach 1917-1919 Witkacy chętnie wykonywał portrety typu C, na których przedstawiał modele w sposób subiektywny, dopuszczający "spotęgowania karykaturalne tak formalne jak i psychologiczne". Oznaczało to większą swobodę artystyczną, a w efekcie - różne stopnie deformacji. Portrety te określane właśnie jako dzieła Czystej Formy, prezentują nie tyle rzeczywiste wizerunki, lecz wizje twórcy, a jednocześnie znakomicie oddają charakter modeli. Powstawały na ogół w czasie spotkań towarzyskich połączonych z konsumpcją alkoholu i były sporządzane dla przyjaciół, bezpłatnie, w przeciwieństwie do wizerunków zaliczonych przez Witkacego do innych typów (A, B, D, E), za które artysta pobierał opłaty.

Prezentowany tu Portret kobiety z roku 1919 jest tego znakomitym przykładem. Wprawdzie Witkacy przedstawił głowę i twarz modelki bez większych deformacji formalnych, jednak barwy użyte przez artystę znacznie odbiegają od rzeczywistości. Twarz wymodelowana plamami ostrej bieli, bladego różu, jasnej zieleni i oranżu w obramowaniu jaskrawopomarańczowych, miejscami czerwonawych włosów, odznacza się zupełnie niezwykłą ekspresją spotęgowaną intensywnym spojrzeniem szklistych, błękitnych oczu wpatrzonych w widza. Dodatkowo artysta w mistrzowski sposób wykorzystał ciemną barwę podłoża, które stanowi świetne tło dla jaskrawych barw i nadaje całości lekko demoniczny charakter.

Opracowała dr Anna Żakiewicz,
historyk sztuki, witkacolog, bioinfo: www.witkacy.hg.pl