Wolny myślą skrzydlatą, a niewolnik ciałem,
Runął z wysoka...
Próżno z kajdan ciążących rwał się sercem całem.
Próżno swych natchnień orlim upajał się szałem
Na mgnienie oka.
Ona w przepaść go z wyżyn strąciła – Chimera!
I z dumą na swój tryumf przeklęty poziera,
Płomiennooka!
Przez nią upadł, a żądzą dysząca Chimera
Z lubieżnym uśmiechem pierś mu szponami rozdziera
Rozkoszą wściekłą!
/Lucjan Rydel/
Obraz powstał jako środkowa część tryptyku (obecnie rozproszonego), który Malczewski pokazał w roku 1906 na III Dobroczynnej Wystawie TZSP w Warszawie pod autorskim tytułem Stara baśń.
W 1916 tryptyk ten wystawiony został w TZSP w Warszawie, jako własność dra Leona Goldberga-Górskiego w Warszawie, w którego zbiorach określany był jednoznacznym tytułem Sztuka.
Latem 1929 roku tryptyk eksponowany był w TZSP w Warszawie jako własność Edmunda Mętlewicza.
Nie jest wiadome kiedy tryptyk Sztuka został rozdzielony. Mogło się to stać jeszcze przed wojną – nalepka na prezentowanym tu obrazie świadczy, że znalazł się on w warszawskim antykwariacie Abe Gutnajera. Wojenne i późniejsze losy Sztuki nie są jednak znane, choć dwie części tryptyku odnalazły się w latach 90. XX wieku.
Najwcześniejszą interpretację tryptyku Stara baśń dał Władysław Wankie w recenzji z pierwszego pokazu dzieła na III Dorocznej Wystawie w warszawskiej Zachęcie w roku 1906. Recenzent pisał, m.in.: indywidualnością, siłą wewnętrzną, tęgością formy /.../ wybija się Jacka Malczewskiego tryptyk: „Chimera“. Stara, jak świat, a zawsze nowa, jak świt dzienny i zawsze po wszystkie czasy powtarzająca się baśń... Sztuką ją zwiemy; kogo w posiadanie pochwyci, tego już trzyma na zawsze, a bierze tylko tych – co kocha, tych tylko zatrzymuje, tym rwie struny serdeczne i w tych tylko zatapia szpony najgłębiej w ciało i dusze: wżera się, chłonie i... niszczy!
Temat losu artysty – wielkiego kreatora sztuki a równocześnie jej niewolnika, ginącego w pogoni za ideałem – był jednym z motywów powracających w twórczości Malczewskiego. Sztuka występowała w jego dziełach najczęściej jako kusząca, uwodzicielska Chimera o twarzy i tułowiu pięknej kobiety z tęczowymi skrzydłami, skontrastowanymi ze szponiastymi łapami tygrysicy i gigantycznym ogonem. Obrazy ze Sztuką-Chimerą i Artystą, jej niewolnikiem, układają się w cykle – w latach 1897-1899 będzie to zespół obrazów Z dziejów artysty, a w latach 1899-1906 cykl z Chimerą – niebezpieczną kusicielką znany jako Pokusy fortuny, gdzie piękna i okrutna Chimera ma zwykle rysy Marii Balowej, wielkiej miłości artysty.
Obraz opisany i reprodukowany:
– III Wystawa Doroczna, TZSP, Warszawa 1906, s. 4, nr 77 [Stara Baśń];
– Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskiem za rok 1906, Warszawa 1907, s. 15;
– W. Wankie, IIIcia „Doroczna“ Salon Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, [w:] „Świat“ 1906. II, nr 49, tekst s. 7, il. s. 2 (ilustracje całości s. 1-3);
– [kat.] Wystawa obrazów, rzeźb i sztychów „Dziecko w Sztuce“, Komitet Warszawski Kwesty „Ratujcie Dzieci“, TZSP 1916, nr kat. 76 [wł. Leona Goldberga];
– [kat.] Sto lat malarstwa polskiego (z prywatnych zbiorów warszawskich) w Pałacu Łazienkowskim w Warszawie, [Warszawa] MCMXIX, s. 11, nr 144 [Sztuka; tryptyk, wł. Leona Goldberga];
– Album reprodukcji obrazów z wystawy „Sto lat malarstwa polskiego“ z prywatnych zbiorów warszawskich w Pałacu Łazienkowskim, Warszawa, MCMXIX, s. 29, nr 144 I, il.;
– Katalog Wystawy Jubileuszowej prac Jacka Malczewskiego, TZSP, Warszawa 1925, s. 9, nr kat. 86 (własność Leona Goldberga-Górskiego);
– Przewodnik nr III po wystawie TZSP, Wystawa jubileuszowa Jacka Malczewskiego, Warszawa VI 1925, s. 7, kat. 86 (własność Leona Goldberga-Górskiego);
– Przewodnik Nr. 45. po wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Treść Wystawa malarstwa polskiego drugiej połowy XIX wieku; lipiec-sierpień 1929 roku, Wydawnictwo Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie [1929], s. 14; nr kat. 980 [Sztuka (tryptyk) ol., wł. E. Mętlewicz];
– Z. Nowak, Zbiory Leona Franciszka Goldberg-Górskiego, [w:] Rocznik Muzeum narodowego w Warszawie, t. X, Warszawa 1966: [całość: ss. 423-447], s. 443, nr kat. 80 [Sztuka – tryptyk];
– E. Charazińska, E. Micke-Broniarek, A.Tyczyńska, Malarstwo polskie w zbiorach prywatnych, Dom Aukcyjny Agra, Warszawa 1995, s. 111, il. 116 [pozostałe skrzydła: il. 114, 115];
– Koniec wieku: sztuka polskiego modernizmu 1890-1914, katalog wystawy przygotowany pod kierunkiem Elżbiety Charazińskiej, Muzeum Narodowe w Warszawie 15 listopada 1996 – 26 stycznia 1997, Muzeum Narodowe w Krakowie 15 marca 1997 – 15 maja 1997, Warszawa 1996, s. 118, nr kat. III/13, il. na s. 127;
– T. Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa 1996, s. 69, il. [Sztuka];
– S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski – życie i twórczość, wyd. Kluszczyński [2008], il. na s. 161.
olej, tektura
32,6 x 40,6 cm
sygn. p.d.: 1906 | J Malczewski
na odwrocie nalepki, napisy, pieczęcie:
– nalepka salonu sztuki Abe Gutnajera (druk, tusz): Nr. 6023 | Nazwisko Autora J. Malczewski | Tytuł „Kocica“ | Cena LTZZZ Cena | SALON SZTUKI I ANTYKWARNIA | ABE GUTNAJER | WARSZAWA. MAZOWIECKA 11.
– poniżej centralnie umieszczony, naniesiony czerwoną kredką numer 2 (odnoszący się do pozycji w tryptyku)
– wzdłuż lewej krawędzi pieczątka lekarska: wa-762 | ROMAN [...] | LEKARZ MEDYCYNY | ul. Pionierów 6 | Zalesie Górne
– na ramie u góry nalepka wystawy w MNW o treści: III/13. PORWANIE | Malczewski, Artysta I | Chimera | MNW / KONIEC WIEKU ‘96
– na dole ramy nalepka MNW (druk, długopis): Muzeum Narodowe | w Warszawie | p274/96/1
Wolny myślą skrzydlatą, a niewolnik ciałem,
Runął z wysoka...
Próżno z kajdan ciążących rwał się sercem całem.
Próżno swych natchnień orlim upajał się szałem
Na mgnienie oka.
Ona w przepaść go z wyżyn strąciła – Chimera!
I z dumą na swój tryumf przeklęty poziera,
Płomiennooka!
Przez nią upadł, a żądzą dysząca Chimera
Z lubieżnym uśmiechem pierś mu szponami rozdziera
Rozkoszą wściekłą!
/Lucjan Rydel/
Obraz powstał jako środkowa część tryptyku (obecnie rozproszonego), który Malczewski pokazał w roku 1906 na III Dobroczynnej Wystawie TZSP w Warszawie pod autorskim tytułem Stara baśń.
W 1916 tryptyk ten wystawiony został w TZSP w Warszawie, jako własność dra Leona Goldberga-Górskiego w Warszawie, w którego zbiorach określany był jednoznacznym tytułem Sztuka.
Latem 1929 roku tryptyk eksponowany był w TZSP w Warszawie jako własność Edmunda Mętlewicza.
Nie jest wiadome kiedy tryptyk Sztuka został rozdzielony. Mogło się to stać jeszcze przed wojną – nalepka na prezentowanym tu obrazie świadczy, że znalazł się on w warszawskim antykwariacie Abe Gutnajera. Wojenne i późniejsze losy Sztuki nie są jednak znane, choć dwie części tryptyku odnalazły się w latach 90. XX wieku.
Najwcześniejszą interpretację tryptyku Stara baśń dał Władysław Wankie w recenzji z pierwszego pokazu dzieła na III Dorocznej Wystawie w warszawskiej Zachęcie w roku 1906. Recenzent pisał, m.in.: indywidualnością, siłą wewnętrzną, tęgością formy /.../ wybija się Jacka Malczewskiego tryptyk: „Chimera“. Stara, jak świat, a zawsze nowa, jak świt dzienny i zawsze po wszystkie czasy powtarzająca się baśń... Sztuką ją zwiemy; kogo w posiadanie pochwyci, tego już trzyma na zawsze, a bierze tylko tych – co kocha, tych tylko zatrzymuje, tym rwie struny serdeczne i w tych tylko zatapia szpony najgłębiej w ciało i dusze: wżera się, chłonie i... niszczy!
Temat losu artysty – wielkiego kreatora sztuki a równocześnie jej niewolnika, ginącego w pogoni za ideałem – był jednym z motywów powracających w twórczości Malczewskiego. Sztuka występowała w jego dziełach najczęściej jako kusząca, uwodzicielska Chimera o twarzy i tułowiu pięknej kobiety z tęczowymi skrzydłami, skontrastowanymi ze szponiastymi łapami tygrysicy i gigantycznym ogonem. Obrazy ze Sztuką-Chimerą i Artystą, jej niewolnikiem, układają się w cykle – w latach 1897-1899 będzie to zespół obrazów Z dziejów artysty, a w latach 1899-1906 cykl z Chimerą – niebezpieczną kusicielką znany jako Pokusy fortuny, gdzie piękna i okrutna Chimera ma zwykle rysy Marii Balowej, wielkiej miłości artysty.
Obraz opisany i reprodukowany:
– III Wystawa Doroczna, TZSP, Warszawa 1906, s. 4, nr 77 [Stara Baśń];
– Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskiem za rok 1906, Warszawa 1907, s. 15;
– W. Wankie, IIIcia „Doroczna“ Salon Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, [w:] „Świat“ 1906. II, nr 49, tekst s. 7, il. s. 2 (ilustracje całości s. 1-3);
– [kat.] Wystawa obrazów, rzeźb i sztychów „Dziecko w Sztuce“, Komitet Warszawski Kwesty „Ratujcie Dzieci“, TZSP 1916, nr kat. 76 [wł. Leona Goldberga];
– [kat.] Sto lat malarstwa polskiego (z prywatnych zbiorów warszawskich) w Pałacu Łazienkowskim w Warszawie, [Warszawa] MCMXIX, s. 11, nr 144 [Sztuka; tryptyk, wł. Leona Goldberga];
– Album reprodukcji obrazów z wystawy „Sto lat malarstwa polskiego“ z prywatnych zbiorów warszawskich w Pałacu Łazienkowskim, Warszawa, MCMXIX, s. 29, nr 144 I, il.;
– Katalog Wystawy Jubileuszowej prac Jacka Malczewskiego, TZSP, Warszawa 1925, s. 9, nr kat. 86 (własność Leona Goldberga-Górskiego);
– Przewodnik nr III po wystawie TZSP, Wystawa jubileuszowa Jacka Malczewskiego, Warszawa VI 1925, s. 7, kat. 86 (własność Leona Goldberga-Górskiego);
– Przewodnik Nr. 45. po wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Treść Wystawa malarstwa polskiego drugiej połowy XIX wieku; lipiec-sierpień 1929 roku, Wydawnictwo Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie [1929], s. 14; nr kat. 980 [Sztuka (tryptyk) ol., wł. E. Mętlewicz];
– Z. Nowak, Zbiory Leona Franciszka Goldberg-Górskiego, [w:] Rocznik Muzeum narodowego w Warszawie, t. X, Warszawa 1966: [całość: ss. 423-447], s. 443, nr kat. 80 [Sztuka – tryptyk];
– E. Charazińska, E. Micke-Broniarek, A.Tyczyńska, Malarstwo polskie w zbiorach prywatnych, Dom Aukcyjny Agra, Warszawa 1995, s. 111, il. 116 [pozostałe skrzydła: il. 114, 115];
– Koniec wieku: sztuka polskiego modernizmu 1890-1914, katalog wystawy przygotowany pod kierunkiem Elżbiety Charazińskiej, Muzeum Narodowe w Warszawie 15 listopada 1996 – 26 stycznia 1997, Muzeum Narodowe w Krakowie 15 marca 1997 – 15 maja 1997, Warszawa 1996, s. 118, nr kat. III/13, il. na s. 127;
– T. Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa 1996, s. 69, il. [Sztuka];
– S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski – życie i twórczość, wyd. Kluszczyński [2008], il. na s. 161.