„Śnią mi się góry nienapisanych listów”, żaliła się architektka Helena Syrkus szwajcarskiemu historykowi sztuki, Sigfriedowi Giedionowi. W przeciwieństwie do korespondencji literatów, artystów czy postaci życia publicznego, listy architektów są wydawane stosunkowo rzadko. W przypadku Heleny Syrkus – architektki, która posługiwała się maszyną do pisania równie sprawnie co architektoniczną kreską – są najlepszym źródłem do poznania jej fascynującej, złożonej, ale i kontrowersyjnej biografii.
Publikacja, inaugurująca nową serię wydawniczą ŹRÓDŁA Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki, zawiera wybór korespondencji Heleny Syrkus z jej bliskimi przyjaciółmi i kluczowymi postaciami międzynarodowego środowiska architektonicznego: związanymi z Bauhausem Walterem i Ise Gropiusami, holenderskim urbanistą Cornelisem van Eesterenem i jego żoną Fridą Fluck czy generalnym sekretarzem CIAM (Międzynarodowych Kongresów Architektury Nowoczesnej), Sigfriedem Giedionem.
Dla osób zainteresowanych twórczością Heleny i Szymona Syrkusów, jednych z najważniejszych bohaterów polskiej sceny architektonicznej okresu międzywojennego, będzie doskonałym źródłem informacji na temat historii architektury. Dla innych – intrygującym obrazem postaci targanej wichrami historii. W korespondencji jak w zwierciadle odbijają się skomplikowane dzieje polityczne Polski i świata, które dotknęły również środowisko architektoniczne – antysemityzm lat 30., tragedia drugiej wojny światowej czy ułudy związane z wprowadzeniem socjalizmu. „W tych trudnych czasach najlepsze, co mamy to sieć przyjaciół rozsianych po tej targanej wstrząsami planecie”, pocieszał w jednym z listów Helenę i Szymona Syrkusów Walter Gropius.
Helena Syrkus, z domu Eliasberg, pseud. Niemirowska (1900-1982) – architektka, wykładowczyni Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, tłumaczka literatury pięknej. Od połowy lat 20-tych wspólnie z mężem Szymonem Syrkusem promowała architekturę modernistyczną poprzez projekty architektoniczne (m.in. osiedla WSM Rakowiec i WSM Koło w Warszawie) oraz teksty teoretyczne. W latach 1926–1930 współtworzyła awangardową grupę Praesens. Zaangażowana w kongresy CIAM (Międzynarodowe Kongresy Architektury Nowoczesnej) od początku ich istnienia, w latach 30-tych została ich sekretarzem, a od 1947 roku wiceprzewodniczącą. Po wojnie działała w Biurze Odbudowy Stolicy, w którym, korzystając ze swych rozległych międzynarodowych kontaktów, odpowiadała za promowanie odbudowy Warszawy i pozyskiwanie na nią finansowania. Zaatakowana podczas Krajowej Partyjnej Narady Architektów w 1949 złożyła samokrytykę i na kilkanaście lat odeszła od modernizmu na rzecz socrealizmu, angażując się ideologicznie w budowanie Polski Ludowej. Od lat 60-tych stopniowo powraca do modernizmu, czego świadectwem jest napisana przez nią książka „Ku idei osiedla społecznego, 1925–1975”. Do dziś jest postacią kontrowersyjną, łączącą niezaprzeczalne zasługi dla historii architektury ze złożoną politycznie i historycznie biografią.
____
Archipelag CIAM. Listy Heleny Syrkus / CIAM Archipelago. The Letters of Helena Syrkus red. Aleksandra Kędziorek, Katarzyna Uchowicz, Maja Wirkus
wydawca: Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, 2019
Fot. główne: Helena Syrkus, 1967 Fot. Muzeum Sztuki w Łodzi
Wizyta Conelisa van Eesterena i Friedy Fluck w Serocku, 1956
Fot. Het Nieuwe Instituut, Rotterdam / Collection Van Eesteren-Fluck & Van Lohuizen
Foundation, Amsterdam
Osiedle WSM Koło w Warszawie
Fot. Maja Wirkus, 2015
80. urodziny Waltera Gropiusa, 1963
Fot. Muzeum Architektury we Wrocławiu
Pensjonat w Skolimowie, 1931
Fot. Muzeum Architektury we Wrocławiu